अंबाजोगाईत मराठवाडा मुक्तीसंग्रामापुर्वीच्या ऐतिहासिक पाऊलखुणा..आजही आहेत.... कोणत्या जाणून घ्यायचं..

हैदराबाद राज्य 31 जुलै 1724 ते 17 सप्टेंबर 1948 पर्यंत सलग 225 वर्षे अस्तित्वात होते. मराठवाडा, गुलबर्गा आणि हैदराबाद प्रशासनासाठी तीन स्वतंत्र निजाम नियुक्त केले गेले आणि तिन्ही विभाग हैदराबादमधून पंतप्रधानांच्या नियंत्रणाखाली होते. 1860 च्या दरम्यान,सालारजंग हे हैदराबाद राज्याचे पंतप्रधान म्हणून काम करत असताना त्यांनी राज्याच्या विकासासाठी अनेक विकासात्मक कामे केली. हैदराबाद राज्याच्या विभागात आज उभ्या असलेल्या सर्व ऐतिहासिक वास्तू पंतप्रधान सालारजंग यांच्या कार्यकाळात बांधल्या गेल्याचे सांगितले जाते. या काळात मराठवाडा विभागावर मीर महेबू बी अली 6 निजाम ज्याने 1861 ते 1911 या काळात सेवा बजावली होती. 

अंबाजोगाई शहराला मराठवाडा मुक्ती संग्रामापूर्वीही मोठे ऐतिहासिक महत्त्व आहे. हा भाग मुक्तिसंग्रामापूर्वी अस्तित्वात असलेल्या हैदराबाद संस्थानांतर्गत येत असे.त्यावेळी मराठवाडा विभागाला मराठवाडी म्हणत असत. हैदराबाद राज्याच्या काळात अंबाजोगाईला जिल्ह्याचा दर्जा मिळाल्यामुळे 1860-1900 या चाळीस वर्षांच्या कालावधीत शहरात अनेक ऐतिहासिक वास्तू बांधण्यात आल्या. यातील अनेक सुंदर इमारतींना शंभर वर्षे पूर्ण झाली आहेत. हीच स्थिती अनेक जुन्या इमारतींमध्ये देखण्या कार्यालयाच्या इमारती उभ्या राहिल्या आहेत. 

मराठवाडा विभागातील जवळपास सर्वच गावांमध्ये हे चित्र आहे.मात्र, त्यावेळी अंबाजोगाई हा जिल्हा असल्याने आणि निजाम सरकारच्या सैन्याचे मुख्य केंद्र असल्याने या शहरात मराठवाडा मुक्तीची साक्ष देणाऱ्या अनेक इमारती,मंदिरे,मशिदी,ख्रिश्चन स्मशानभूमी,लष्करी बंकर आहेत. 

या ऐतिहासिक वास्तूंचे जतन करणे गरजेचे आहे. निजामाचे अंबाजोगाई शहर आणि हैदराबाद संस्थानावर जवळपास पंधराशे वर्षांचे राज्य होते,असा इतिहास सांगतो की तसे असेल तर हैदराबाद राज्याचा विस्तार आज अस्तित्वात असलेल्या महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेश या तीन राज्यांच्या भागावर होता.

त्यात महाराष्ट्रातील संपूर्ण मराठवाडा,कर्नाटकातील बिदर, रायचूर,गुलबर्गा आणि आंध्र प्रदेशातील आदिलाबाद, करीमनगर,निजामाबाद,वारंगल, हैदराबाद, कलगोंडा आणि अल्फ ए बलराडा यांचा समावेश होता. 

अंबाजोगाई शहरात आज उभ्या असलेल्या अनेक भव्य इमारती याच काळात बांधल्या गेल्याचे सांगितले जाते. 1938 च्या आधी 41 वर्षे हैदराबाद संस्थानाच्या विरोधात जनजागृती करून बंड उभारण्याची चळवळ सुरू झाली होती. पण या चळवळीची खरी सुरुवात 1938 मध्ये महात्मा गांधींच्या मार्गदर्शनाखाली स्वामी रामानंद तीर्थ यांनी केली.हैदराबाद मुक्ती 1938 ते 17 सप्टेंबर 1948 अशी सलग 10 वर्षे संघर्ष चळवळ चालवली. 1938 पूर्वी या चळवळीचे नेतृत्व लोकमान्य टिळक करत होते.... (अपुर्ण)

सविस्तर थोड्या वेळात